PHySICAL

Grondige studie naar interacties van waterige oplossingen en solventen bij het reinigen van Aziatisch lakwerk.

BRAIN-be project
BRAIN-be (Belgian Research Action through Interdisciplinary Networks) is de eerste fase (2012-2017) van een recurrent kader programma die toelaat om, dankzij de financiering van onderzoeksprojecten die steunen op wetenschappelijke excellentie en die Europees en internationaal zijn verankerd, zowel tegemoet te komen aan de kennisbehoeften van de federale departementen als om het wetenschappelijk potentieel van de Federale Wetenschappelijke Instellingen te ondersteunen.

Duur
2017-2021

Intro
Dit onderzoek spitst zich toe op de wetenschappelijke studie van het effect van solventen en water gedragen oplossingen op verouderde gelakte oppervlakken. Het doel is om zo tot een ‘best practice’ te komen voor de reiniging van dit soort oppervlakken.

De nadruk ligt op mogelijke fysische of chemische wijzigingen van het lak tijdens een reinigingsbehandeling. Daarbij wordt bijzondere aandacht besteed aan de Aziatische verzamelingen van de KMKG. De huidige toestand van de verzameling Aziatisch lakwerk zal worden geëvalueerd. Bovendien worden veilige reinigingsmethodes aangereikt die een conservatie op lange termijn ten goede komen.

Om zicht te krijgen op de problematiek van de interactie tussen solventen en lak zullen chemische proeven uitgevoerd worden in het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK) en de Universiteit van Gent (UGent). Dit, door toepassing van complementaire technieken als chromatografie en massaspectometrie.

Na een grondige inventarisatie van de museumcollecties zullen een aantal voorwerpen die vandaag in onze reserves worden bewaard geselecteerd worden en vervolgens behandeld met solventen. Hierbij wordt gekozen voor solventen waarvan eerder onderzoek heeft aangetoond dat ze efficiënt zijn en het oorspronkelijke materiaal optimaal conserveren.

Methodologie
In een eerste fase wordt de invloed van verschillende solventen op het lakoppervlak bestudeerd met behulp van stalen die kunstmatig werden verouderd. Vervolgens wordt het extract van die solventen geanalyseerd met hoogtechnologische technieken die informatie verschaffen op moleculair niveau. Tenslotte worden de analyseresultaten vergeleken met zichtbare fysische en chemische veranderingen van het gereinigde oppervlak.

Dit alles moet leiden tot een beter begrip van de interactie tussen een solvent of water gedragen oplossing en een verouderd, beschadigd lakoppervlak. Op die manier kan gericht worden gezocht naar een oplossing voor het reinigen van Aziatisch lakwerk.

Naast dit eerste onderzoek worden ook de Aziatische  lakvoorwerpen in het museum bestudeerd met het oog op een actualisering van de inventaris. Een grondigere studie (historisch, technologisch en wetenschappelijk) van een kleine selectie objecten (6 à 8) moet toelaten zicht te krijgen op de evolutie van de bewaaromstandigheden en op de beschadiging van de objecten binnen de verschillende collecties en reserves.

In een tweede fase zullen, in samenspraak met alle partners, de technieken en reinigingsproducten getest worden op de eerder geselecteerde voorwerpen. Als selectiecriteria gelden de ondergrond van het object (organische ondergrond zoals hout, bamboe enz.) en het type lak dat werd gebruikt (de drie types Aziatisch lak ­­‑laccol, urushiol en thitsi- moeten vertegenwoordigd zijn in de selectie).

Het eindresultaat moeten leiden tot praktische richtlijnen voor een veilige reiniging van Aziatische gelakte voorwerpen.

Netwerk
Om deze opdracht tot een goed einde te brengen, werd een interdisciplinair en complementair netwerk uitgebouwd. Voor het chemisch onderzoek zijn verschillende gespecialiseerde technieken nodig om de minieme hoeveelheden die van de verschillende bestanddelen worden geëxtraheerd, te identificeren. Dit gedeelte van het onderzoek zal plaatsvinden in het KIK (coördinator en partner 1) en in de UGent (partner 3).

In het KIK ligt de nadruk op de reproductie en kunstmatige veroudering van het Aziatisch lak, en ook op de extractie van de lakken met organische solventen gevolgd door analyse met Pyrolyse-Gaschromatografie gekoppeld aan Massaspectrometrie (Py-GC/MS).

In Gent ligt de nadruk op gerelateerde gas chromatografische (GC) technieken en vloeistofchromatografie (HPLC), zo nodig gekoppeld aan (hoge resolutie) massaspectrometrie.

In de KMKG (partner 2) zullen de lakvoorwerpen van de collectie worden bestudeerd en gedocumenteerd, met objectbeschrijvingen, hun geschiedenis binnen de collectie en de waarneembare beschadigingen van het lakoppervlak.

De KMKG zijn dus partner, doelgroep én eindgebruiker, waardoor een nauwe samenwerking tot stand komt tussen exacte wetenschap en de conservatiepraktijk. Daarbij wordt steeds het uiteindelijke doel voor ogen gehouden, namelijk de selectie van solventen voor de reiniging van verouderde gelakte oppervlakken van Aziatische objecten.

We hopen met dit onderzoek een wetenschappelijke bijdrage op internationaal niveau te leveren aan de algemene kennis voor de identificatie, het behoud, de behandeling en meer bepaald de reiniging van Aziatisch lak, ook ten voordele van de bewaring en presentatie van de lakcollecties in de KMKG.

Coordinateur
Dr. Saverwyns Steven
Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK)
Laboratorium
steven.saverwyns@kikirpa.be

Partenaires
Vandeperre Nathalie
Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis (KMKG)
Conservator China, Japan, Korea, Musea van het Verre Oosten
n.vandeperre@kmkg-mrah.be

Mesmaeker Delphine
Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis (KMKG)
Onderzoeker, restaurateur van Aziatisch lakwerk
d.mesmaeker@kmkg-mrah.be

Prof. Dr. Lynen Fréderic
Universiteit Gent (UGent)
Faculteit Wetenschappen
Departement organische en macromoleculaire chemie
Frederic.Lynen@UGent.be

Veenhoven Jonas
Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK)
Universiteit Gent (UGent)
Onderzoeker
jonas.veenhoven@kikirpa.be
jonas.veenhoven@ugent.be

Website
http://physical.kikirpa.be